Từ tháng 8/2019, các cơ quan nhà nước đã chính thức loại bỏ các sản phẩm nhựa dùng một lần khỏi các hoạt động nội bộ của từng đơn vị. Đây là một biện pháp mạnh nhằm hạn chế việc sử dụng nhựa, đồng thời thúc đẩy phong trào xã hội rộng lớn “Nói KHÔNG với túi nylon” – một chiến dịch rầm rộ từ đầu năm 2019.
Ở một số địa phương, phong trào này còn được đẩy mạnh hơn với khẩu hiệu “Say NO to Plastic”, tạo ra xu hướng tẩy chay mạnh mẽ các sản phẩm nhựa. Tuy nhiên, cách tiếp cận này vô tình dẫn đến những hiểu lầm trong cộng đồng, khiến nhiều người có cái nhìn tiêu cực và định kiến rằng nhựa chính là “thủ phạm” gây ô nhiễm môi trường. Trong khi đó, thực tế là con người mới chính là nhân tố quyết định cách sử dụng và xử lý nhựa bền vững và có trách nhiệm.
(Hình 1)
Với những ưu điểm vượt trội, nhựa đã len lỏi vào mọi lĩnh vực, từ sản xuất, kinh tế, khoa học công nghệ đến sinh hoạt hàng ngày. Nhựa hiện diện trong những sản phẩm cao cấp như tiền polymer, linh kiện hàng không – hàng hải, thiết bị tin học – viễn thông, cho đến những vật dụng phổ biến như bàn ghế, chai nước hay túi xách. Nhựa mang lại tiện ích nhưng cũng trở thành vấn đề môi trường nghiêm trọng khi chất thải nhựa xuất hiện ở khắp nơi, đã khiến nhiều người nhìn nhận nhựa như một hệ lụy tiêu cực của sự phát triển. Nhựa thường bị gán mác là "tội đồ" của môi trường. Hầu hết chúng ta đều đã và đang sử dụng nhựa một cách tự nhiên, thậm chí không hề xem nó là một vấn đề nghiêm trọng—cho đến khi nhận ra rằng rác thải nhựa, nếu không được thu gom, phân loại, tái chế hoặc xử lý đúng cách, sẽ trở thành một nguồn ô nhiễm lớn.
(Hình 2)
Theo thống kê từ Ellen MacArthur Foundation, trong tổng số 78 triệu tấn nhựa được sử dụng làm bao bì mỗi năm trên toàn cầu, chỉ 14% được thu gom để tái chế, 14% bị đốt, 40% bị chôn lấp cùng các loại rác thải khác, và báo động nhất là 32% bị xả thẳng ra môi trường không kiểm soát. Điều này cho thấy, vấn đề không nằm ở bản thân nhựa, mà ở cách con người quản lý và xử lý rác thải nhựa sau khi sử dụng. Chúng ta đang lên án một vấn đề môi trường do chính mình gây ra—hệ quả của việc sử dụng nhựa thiếu trách nhiệm và xử lý rác thải một cách tùy tiện. Thay vì tìm ra giải pháp hiệu quả, chúng ta lại dễ dàng đổ lỗi cho chính sản phẩm đã mang lại vô số tiện ích cho cuộc sống. Và rồi, theo lối tư duy quen thuộc, “không quản lý được thì cấm” trở thành một biện pháp mang tính đối phó, phản ánh sự thiếu trách nhiệm và bất lực trong việc giải quyết tận gốc vấn đề.
(Hình 3)
Trong khi đó, nhiều quốc gia tiên tiến như Nhật Bản, Singapore, Hồng Kông, Dubai, Đức, các nước Bắc Âu hay Thụy Sĩ đã áp dụng những hệ thống quản lý và xử lý rác thải hiệu quả, bao gồm cả rác thải nhựa. Điều này lý giải tại sao Việt Nam lại nằm trong danh sách bốn quốc gia gây ô nhiễm biển nghiêm trọng nhất thế giới, chỉ sau Trung Quốc, Indonesia và Philippines — dù sản lượng tiêu thụ nhựa của Việt Nam chỉ bằng 1/7 so với Mỹ. Nguyên nhân không nằm ở lượng nhựa sử dụng, mà ở việc chúng ta chưa có một hệ thống quản lý và xử lý rác thải hiệu quả.
(Hình 4)
Bao bì không chỉ đóng vai trò bảo vệ sản phẩm và giảm thiểu hư hại mà còn góp phần quan trọng trong việc đảm bảo vệ sinh, an toàn thực phẩm và tối ưu hóa quá trình phân phối đến tay người tiêu dùng. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tại các quốc gia công nghiệp phát triển, tỷ lệ sản phẩm bị hư hỏng trong quá trình vận chuyển từ nhà sản xuất đến người tiêu dùng chỉ ở mức dưới 2%, trong khi con số này tại các nước đang phát triển có thể lên đến 50%.
(Hình 5)
Tình trạng thiếu hụt lương thực ở nhiều quốc gia không chỉ do các yếu tố thiên tai như hạn hán, mất mùa hay lũ lụt, mà còn bắt nguồn từ sự lãng phí nghiêm trọng do không có bao bì phù hợp để bảo vệ thực phẩm trong quá trình vận chuyển, lưu kho, phân phối và bảo quản. Điều này cho thấy, bao bì không chỉ là một phần của sản phẩm mà còn là giải pháp quan trọng giúp giảm thiểu tổn thất thực phẩm và đảm bảo an ninh lương thực toàn cầu.
(Hình 6)
Với những tính năng vượt trội (như trong Hình 6), nhựa đã trở thành giải pháp tối ưu cho ngành bao bì, đặc biệt là bao bì thực phẩm. Do đó, việc so sánh tỷ lệ tái chế của nhựa (14%) với giấy (58%) là không hợp lý, bởi giấy hầu như không thể đáp ứng các yêu cầu khắt khe trong bảo quản thực phẩm.
Hơn nữa, nếu xét đến các sản phẩm nhựa có vòng đời dài và được tái sử dụng nhiều lần—chẳng hạn như túi siêu thị (thường được dùng lại nhiều lần, sau cùng trở thành túi đựng rác), cửa nhựa, pallet nhựa hay két nhựa—thì tỷ lệ tái chế thực tế có thể lên đến hơn 80%.
(Hình 7)
Vấn đề đặt ra là: nhiều cơ quan, tổ chức đang kêu gọi xã hội “CHỐNG” điều gì? Thật khó để tưởng tượng rằng chúng ta lại chống lại một sản phẩm đã trở thành nhu cầu thiết yếu, không dễ thay thế trong mọi ngành nghề và lĩnh vực. Nhựa không chỉ là một phần của cuộc sống hiện đại mà còn đóng vai trò quan trọng trong sản xuất và tiêu dùng. Vì vậy, thay vì bài trừ, điều quan trọng là tìm ra giải pháp quản lý và xử lý nhựa hiệu quả, hướng đến sử dụng bền vững thay vì cực đoan loại bỏ.
(Hình 8)
Dựa trên các số liệu thực tế, ô nhiễm môi trường do rác thải nói chung và rác thải nhựa nói riêng hoàn toàn bắt nguồn từ hành vi xả thải vô trách nhiệm của con người và sự thiếu kiểm soát trong quản lý rác thải của các cơ quan chức năng. Nhựa không tự gây ô nhiễm—chính cách con người sử dụng và xử lý sau khi dùng mới là nguyên nhân chính. Vì vậy, thay vì bài trừ nhựa một cách cực đoan, cần tập trung vào giải pháp nâng cao ý thức cộng đồng và cải thiện hệ thống quản lý rác thải để hướng đến một nền kinh tế tuần hoàn bền vững. Mỗi chúng ta và các tập đoàn lớn cùng phải chịu trách nhiệm xã hội trong việc giải quyết bài toán rác thải nhựa. Mỗi cá nhân cần nâng cao ý thức sử dụng và xử lý rác thải đúng cách, trong khi các doanh nghiệp phải có trách nhiệm trong việc tái chế và phát triển các giải pháp bền vững.
(Hình 9)
Nhờ sự phát triển của công nghệ, nhựa hoàn toàn có thể được tái sinh từ chai đã qua sử dụng thành chai mới đạt tiêu chuẩn an toàn thực phẩm. Bằng cách nối lại các chuỗi phân tử bị đứt, loại bỏ mùi và tạp chất theo đúng quy trình khắt khe của FDA, chúng ta có thể tạo ra một vòng tuần hoàn tái chế hiệu quả. Đây là hướng đi mà nhiều tập đoàn lớn trên thế giới đã và đang áp dụng nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.
(Hình 10)
Tuy nhiên, do nhựa bao bì thường tiếp xúc trực tiếp với thực phẩm và các chất đóng gói, cộng với việc nhiều loại bao bì được thiết kế từ nhiều lớp vật liệu khác nhau nhằm tối ưu hóa chức năng và chi phí, nên không phải tất cả đều có thể tái chế thành bao bì cao cấp theo phương pháp tái chế vật liệu (Material Recycling).
(Hình 11)
Những yếu tố này làm cho quá trình tái chế trở nên phức tạp hơn, đòi hỏi công nghệ tiên tiến để tách lớp, làm sạch và xử lý nhựa hiệu quả. Do đó, ngoài tái chế vật liệu, các phương án khác như tái chế hóa học (Chemical Recycling) hay tái chế năng lượng (Energy Recovery) cũng cần được cân nhắc để tận dụng tối đa nguồn tài nguyên từ rác thải nhựa.
(Hình 12)
Tuy nhiên, nhiều công nghệ xử lý rác thải nhựa phức hợp đã được phát triển và sẽ tiếp tục hoàn thiện, nâng cao hiệu quả cũng như tính kinh tế khi được áp dụng rộng rãi. Các giải pháp tiên tiến bao gồm:
(Hình 13)
(Hình 14)
Việc áp dụng các công nghệ này không chỉ giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường mà còn mở ra cơ hội tối ưu hóa tài nguyên, giảm sự phụ thuộc vào nguyên liệu thô và thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn trong ngành nhựa.
(Hình 15)
Nếu không có một giải pháp tổng thể và không tổ chức thực hiện một cách toàn diện, triệt để, mà chỉ dừng lại ở việc hô hào khẩu hiệu chống nhựa, thì vấn đề ô nhiễm môi trường sẽ không thể được giải quyết tận gốc. Quan trọng hơn, câu hỏi đặt ra là: chúng ta sẽ thay thế nhựa bằng gì?
(Hình 16)
Có rất nhiều lựa chọn đã được đề xuất, bao gồm:
(Hình 17)
(Hình 18)
(Hình 19)
(Hình 20)
Trên thực tế, đã có nhiều thử nghiệm loại bỏ nhựa khỏi hệ thống bao bì bằng các vật liệu thay thế. Tuy nhiên, những nghiên cứu thực tiễn, bao gồm báo cáo từ Sở Môi trường Liên bang CHLB Đức, đã chỉ ra hệ lụy bất ngờ của các phương án này (Hình 17, 18, 19, 20). Điều này đặt ra một vấn đề quan trọng: liệu giải pháp thay thế có thực sự bền vững hơn nhựa, hay chỉ chuyển dịch tác động tiêu cực sang một dạng khác?
Vì vậy, thay vì cực đoan bài trừ nhựa, một hướng đi hiệu quả hơn là phát triển công nghệ tái chế, tối ưu hóa vòng đời sử dụng và nâng cao ý thức trách nhiệm của toàn xã hội trong việc xử lý rác thải một cách khoa học.
(Hình 21)
Những nghiên cứu của Sở Môi trường Liên bang CHLB Đức đã chỉ ra rằng các giải pháp thay thế nhựa có thể gây ra hệ lụy nghiêm trọng như:
Vậy, liệu các sản phẩm thay thế có thực sự hiệu quả hơn nhựa khi xét trên cả ba khía cạnh: tính tiện lợi, tác động môi trường và hiệu quả kinh tế? Thực tế đã chứng minh rằng điều này không hề đơn giản. Nhiều nghiên cứu, thí nghiệm và dẫn chứng đều cho thấy rằng việc loại bỏ hoàn toàn nhựa không khả thi, trừ khi có một sự đột phá đồng bộ trong công nghệ và kỹ thuật.
Thay vì bài trừ nhựa một cách cực đoan, một giải pháp bền vững và thực tế hơn là phát triển hệ thống quản lý rác thải khoa học, tăng cường tái chế và sử dụng có trách nhiệm, kết hợp với đổi mới công nghệ để tối ưu hóa vòng đời của nhựa trong nền kinh tế tuần hoàn.
Bao bì từ nguyên liệu hữu cơ – Gánh nặng môi trường mới?
Sản xuất bao bì phân hủy sinh học từ nguyên liệu hữu cơ đòi hỏi phá bỏ thảm thực vật tự nhiên, sử dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu, gây thoái hóa đất và ô nhiễm nguồn nước. Ngoài ra, các nghiên cứu cho thấy bao bì hữu cơ có thể làm giảm chất lượng thực phẩm và tăng nguy cơ nhiễm bệnh cho người tiêu dùng.
Sản phẩm bao bì từ chất liệu khác – Không thực tế và tốn kém
Chai thủy tinh, hộp kim loại, sành sứ có thể thay thế nhựa nhưng có giá thành cao, khó vận chuyển, bảo quản và khi sản xuất lại gây tác động môi trường lớn hơn. Một số sản phẩm đặc thù như bao bì y tế, vaccine, dung dịch tiêm truyền không thể thay thế bằng vật liệu khác do yêu cầu vô trùng và an toàn.
(Hình 22)
Hướng đi bền vững: Quản lý rác thải thay vì "chống nhựa"
Thay vì kêu gọi chống bao bì nhựa một cách cực đoan, chúng ta cần tập trung vào:
Việt Nam, đặc biệt là TP Hồ Chí Minh, nơi tập trung 80% doanh nghiệp nhựa cả nước với doanh thu hàng tỷ USD và hàng trăm nghìn lao động, cần có chiến lược phát triển bền vững hơn. Các chính sách chống nhựa hiện nay thiếu sự tham vấn từ các chuyên gia và hiệp hội ngành nhựa. Chúng ta không thể phủ nhận vai trò của nhựa, mà cần một cách tiếp cận thực tiễn và khoa học hơn: kiểm soát rác thải thay vì cấm đoán thiếu cơ sở.
Chỉ khi có một hệ thống quản lý hiệu quả, kết hợp với nghiên cứu công nghệ và trách nhiệm từ cả doanh nghiệp lẫn người tiêu dùng, chúng ta mới có thể giải quyết triệt để vấn đề ô nhiễm môi trường mà không gây ra những hệ lụy kinh tế và xã hội lớn hơn.
Vie
Eng
De
